خواص ادویه مفرده و مرکبه

قرابادین

    

علم به ماهیت و خواص ادویه مفرده و مرکبه که در حوزه علم داروگیاهشناسی قرار میگیرد. داروگیاهشناسی شناخت ادویه یا داروهای گیاهی است. در این دانش، ادویه به دو بخش ادویه مفرد و ادویه مرکب یا قرابادین تقسیم میشود. شناخت و ترکیب قرابادین یا اقراباذین یا قراباذین از دانشهای وابسته به داروشناسی یا صیدنه است.

قرابادین از ریشه سریانی gra¦fidion به معنای رساله مختصر است. این دانش به ترکیب داروهای مفرد با یکدیگر میپردازد. به کتابهایی که درباره شناخت داروها و ترکیبات آنها نوشته میشود نیز «قرابادین» میگویند. پزشکان مسلمان در داروگیاهشناسی و داروسازی از طب یونانی و به ویژه آثار جالینوس بسیار تأثیر گرفتند.

در این مقاله نخست به کتب و رسالاتی میپردازیم که درباره دانش قرابادین نوشته شدهاند و درباره نویسندگان مهم هر کدام نیز شرحی میدهیم. برخی از این کتابها به نام قراباذین یا اقراباذین مشهورند و تعدادی نیز با نامی دیگر نامگذاری شدهاند که درباره فن قراباذین هستند. همچنین کتابهایی که مأخذ علم طب هستند و به فن داروسازی نیز پرداختهاند معرفی میشوند.

√ قراباذین تألیف شاپور بن سهل گندیشاپوری: این اثر نخستین اثری است که به قراباذین مشهور بوده است. کتاب 22 باب دارد و تا سده ششم هجری، که کتاب معروف ابن تلمیذ تألیف شد، بسیار مورد استناد بوده است.

√ قراباذین اثر امینالدوله بن تلمیذ. این کتاب در قرن ششم هجری تألیف شد و کتاب مشهور شاپور بن سهل را از رونق انداخت .

√ قراباذین اثر موسی بن عازار یهودی که آن را برای خلیفه فاطمی نگاشت. 

√ قرابادین از ماسویه ماردینی، که فارماکوپه این اثر را به لاتینی برگرداند و کتابی طبی دارویی بر اساس آن نوشت.

√ قرابادین اعظم تألیف حکیم محمد اعظمخان (چاپ شده در 1315 ق در دهلی).

√ قرابادین اعظم و اکمل اثر جلالالدین امردهی که به شیوه الفبایی تنظیم شده است (چاپ دهلی، 1315 ق).

√ قرابادین جلالی تألیف جلالالدین امردهی (چاپ لکنهو، 1302 ق).

√ قراباذین ذکایی از ذکاءالله خان بن اسحاق بن اسماعیل خاقانی مشهور به الدیار الدهلی محمد بقاخان (چاپ دهلی، 1302 ق).

√ قرابادین سلطانی از حکیم میرزا احمد (چاپ هند، 1893م).

√ قرابادین شفایی تألیف مظفر محمدالحسینی معروف به حکیم شفایی (متوفی 963 ق). آنژدوسن ژوزف این کتاب را به نام فارما کوئپاپریسکا به لاتینی ترجمه و در سال 1681 م در تولوز منتشر کرد.

√ قرابادین صالحی اثر محمد صالح بن هروی قاینی. نام دیگر کتاب تحفهالصالحین است که در 1284 ق در تهران منتشر شد.

√ قرابادین قادری از حکیم محمداکبر حاجی محمد قصیم معروف به شاه ارزانی است. این کتاب در سال 1126 ق تألیف شد. در آن شاه ارزانی برای هر بیماری دارویی ترکیبی توصیه کرده است (چاپ لکهنو، 1914م).

√ قرابادین کبیر یا مجمع الجوامع و ذخائر الترکیب، تألیف سید محمد حسینخان عقیلی علوی خراسانی (چاپ کلکته، 1275 ق).

√ اقرابادین همدرد از حکیم حاجی عبدالحمید دهلوی (چاپ کراچی، 1968 م).

√ اقراباذین فی علم طب الخیل از نویسندهای نامشخص در قرن هفتم هجری. این کتاب درباره بیماریها و درمان اسبهای اصیل با داروهای ترکیبی است.

√ الاîقراباذین تألیف ابن سرابیون به روایت الحاوی و الصیدنه.

√ کتاب الاقراباذین الکبیر اثر شاپور بن سهل که درباره پادزهرهاست.

√ اقراباذین از ابونصر بن ابی زید صحاربخت به روایت کتاب الصیدنه از بیرونی.

√ کتاب الاîقراباذین یا کتاب الاîقراباذین الکبیر از محمد بن زکریای رازی. این اثر مشتمل بر 62 باب است. رازی با آزمایش داروها و مواد، میراثی برای دیگر پژوهشگران طب باقی گذاشته است.

√ کتاب الاîقراباذین تألیف ابوالحسن سهلان بن عثمان.

√ ترکیب الادویه اثر جالینوس و ترجمه سریانی حنین بن اسحاق. حبیش بن حسن اعسم این اثر را به عربی برگرداند.

√ الدستور البیمارستانی، از ابوالفضل بن ابیالبیان اسرائیلی در شام و عراق.

√ اصول ترکیب الادویه و قوانین ترکیب الادویه القلبیه تألیف ابوحامد نجیبالدین سمرقندی (متوفی 681 ق).

√ ما لا یسمع الطبیب اثر یوسف بن اسماعیل خویی معروف به ابنالکبیر. این کتاب در 711 ق درباره ادویه مفرد و مرکب و به عربی نوشته شده است.

√ اختیارات بدیعی تألیف علی بن حسین انصاری معروف به زینالدین عطار درباره داروهای مفرد و قرابادین به فارسی. این کتاب در 770 ق به نام شاهزاده بدیعالجمال در دو مقاله تألیف شده است.

√ میزان الطب اثر میر محمد ارزانی که در سه مقاله و درباره داروهای مفرد و مرکب، بیماریها و درمانشان نگاشته شده است.

√ مجربات الاکبر تألیف میر محمد ارزانی در چند باب و درباره داروهای قرابادین.

√ جامع الجوامع از کمالالدین گیلانی از پزشکان دوران شاه عباس صفوی. این کتاب در 40 فایده و درباره انواع داروهای مفرد و مرکب نگاشته شده است. نویسنده طریقه استفاده از هر کدام را نیز بیان کرده است.

√ تحفه المؤمنین تألیف حکیم محمد مؤمن حسینی تنکابی، معروف به حکیم مؤمن، پزشک معاصر شاه سلیمان صفوی، که درباره شناخت داروهای مفرد و قراباذین است.

√ الصیدنه فی الطب اثر ابوریحان بیرونی که به داروهای ترکیبی و مفرد در طبابت میپردازد. این کتاب از مآخذ مهم داروشناسی پزشکی به شمار میآید.

√ کتاب فی صنعه الادویه المرکبه المختاره المتعمد علیها فی العلاج و المارستان تألیف شاپور بن سهل و در 25 باب.

√ التریاق اثر ابن سرابیون. وی در این کتاب روش ساخت معجونهایی را آورده است که در نسخه لاتینی آن معجونهای برزویه نامیده شده است. این نام لاتینی حکایت از تأثیرپذیری ابن سرابیون از برزویه طبیب دارد.

√ کتاب فی اسرار الادویه المرکبه از حنین بن اسحاق.

√ کتاب ترکیب الادویه تألیف احمد بن ابی اشعث فارسی.

√ رساله ادویه مرکبه از ابوبکر عبیدالله بن ابی الفرج معروف به ابن المارستانیه.

√ ترکیب ادویه مرکبه تألیف حبیش بن حسن اعسم دمشقی.

√ طب الملکی تألیف علی بن عباس مجوسی اهوازی. مقاله دهم این کتاب مرجع پزشکی سنتی، درباره داروسازی و انواع ادویه است.

√ قانون فی الطب اثر حکیم بوعلی سینا. کتاب پنجم قانون در قراباذین است. کتابی که مشتمل بر یک مقدمه، دو جمله و چند گفتار است. در این کتاب ارزشمند نکاتی مهم به چشم میخورد. شیخ الرئیس خطرهای ناشی از مصرف بیجای داروها را متذکر شده است. وی داروها را نخست بر حیوانات میآزمود. بوعلی داورهایی چون ریواس و کافور را در داروهای ترکیبی به کار میبرد.

√ مفاتیح العلوم اثر خوارزمی، وی در مقاله دوم و باب سوم از فصل ششم به قرابادین میپردازد.

√ ذخیره خوارزمشاهی تألیف سید اسماعیل جرجانی. کتاب دهم این اثر ارزشمند فارسی درباره قراباذین است. این کتاب با این بخش به پایان میرسد.

برای بررسی بیشتر و دقیقتر قرابادین به دو اثر بسیار مهم طبی یعنی مفاتیح العلوم و قانون استناد میکنیم.

در مفاتیح العلوم، خوارزمی در بخش ادویه مرکبه نخست به تریاق اشاره میکند. وی آن را از تیریون یونانی و پادزهری برای برخی سمها میداند. خوارزمی داروهای معجون شده را این گونه نام میبرد. ایارجات (ایاره ها، داروهای مرکب مسهل)، مطبوخات (پختنیها)، حبوب (حبها)، لعموقات (مکیدنیها)، اقراص (قرصها)، جوارشنات (ملیّنها)، اضمده (ضمادها)، اطلیله (مالیدنیها)، ادهنه (روغنها)، اشربه (شربتها)، ربوب (ربها)، انبجات (مرباها) و میبه (داروهای ترکیبی از به و شراب).

وی در ادامه از ادویه مرکب نام میبرد از قبیل، حقن (حقنه ها برای درمان با تنقیه)، شیافات وحمولات و فرزجات (شیاف در مقعد و فرج)، اکحال و ذرورات و برودات (داروی خنکی بخش چشم)، مراهم (مرهمهای جراحات و دملها)، سنونات (داروهای تمیزکننده دندان)، غمر (غمره ها که زنان بر صورت خود میمالند)، غسولات (داروهای شستوشوی زخم)، نطولات (جوشانده ها)، مسکوبات (مایعات صاف شده)، وجورات (داروهای غرغره)، سعوطات (قطرههای بینی)، لدودات (داروهایی که از کنار دهان به بیمار میدهند) و لعوقات (مکیدنیها).

ابن سینا در کتاب پنجم قانون به مواردی مهم از دانش قرابادین اشاره میکند. وی نخست انواع تریاک و دیگر معجونهای بزرگ را بررسی میکند، ازجمله قرص پیاز دشتی، معجون فلاسفه (زندگی)، معجون شلیثا، انوش دارو، معجونهای جالینوس. سپس، به ایارجها (معجونهای مسهل) میپردازد، ازجمله معجون لوغازیا، ایارج جالینوس، ایازج ابتکاری بوعلی. حکیم به گوارشیها نیز توجه میکند، ازجمله گوارش زیرهای، گوارش متوکل، گوارش فلفلها، گوارش خرما، ریم آهن، گوارش هندی، گوارش مشک.

بوعلی در گفتار بعدی به داروهای در دهان ریختنی اشاره میکند، ازجمله کسیلا (بندآورنده اسهال)، کفلمه خربزه، داروهای مفید برای کودکان، کفلمه برای علاج تبداران. همچنین به قرابادین انگشتپیچها (لیسیدنیها) نیز میپردازد، ازجمله انگشتپیچ تباشیر و انگشتپیچ علاج سرفه خشک.

حکیم در مبحث شربتها و ربها به این موارد اشاره میکند: اسکنجبین ابتکار بوعلی، جلاّب، شراب آب دریا، شراب گلابی، شربت غوره، فقاع، شربت انار.

او در گفتار مربّاجات و انبجات مواردی را ذکر میکند: مربای ترنج، مربای به و مربای شلغم. در گفتار قرصها از قرص گل، قرص کافور، قرص زرشک، قرص راوند چینی، قرص گلنار، قرص دهگانه سخن گفته میشود. سپس آبپزها و حبها ازجمله آبپز خاراگوش، حب مشکانیه، حب نمک مسهل، حب راوند توضیح داده میشود.

در مبحث روغنها نیز به روغن سوسن، روغن کدو، روغن داروی گوش و در گفتار مرهمها و ضمادها به مرهم زنگار، مرهم سفیداب، ضماد کعک، ضماد شوکران اشاره میشود. ابن سینا در ادامه کتاب پنجم قانون نسخههای متعددی را درباره هر بیماری مطرح میکند. او شرایط استفاده از هر نسخه را نیز کاملا" توضیح میدهد.

در اینجا چند نسخه را، که در قانون ذکر شده، میآوریم.

گوارش هندی :در تسکین درد قولنج، درد مفاصل، نقرص و درد پشت.

نسخه :سقمونیا ده مثقال، جوز بویا، قاقله، زنجبیل، قرفه، نارمشک، میخک و فلفل هر کدام پنج مثقال، تربد یک صد مثقال، همه این داروها را کوبیده و بیخته در عسل.

دارویی برای کودکان: بدن کودک را از تراوش نم و از خلط ناسازگار پاک میکند.

نسخه :هلیله زرد پنج عدد، ثمر درخت گز بزرگ، عنبر داروسازان، مامیران، پونه بیابانی، گلنار، سمغ فیلزهره، سک، زعفران، قاقله، مازو و نبات هر یک به وزن هلیله ها. همه را کوبیده و با هم مخلوط کرده و بر حسب سن کودک اندازه تناول تعیین شود.

تجویز این نوع نسخه ها در بخش قرابادین قانون و دیگر کتب ذکر شده فراوان است. شیوه تهیه این داروهای ترکیبی بعدها پایه و اساس ساخت داروهای شیمیایی شد.

منابع

1.       1.                . ابن ابی اصیبعه، عیون الانباء فی طبقات الاطباء، شرح و تحقیق از نزاررضا، بیروت، منشورات دارالمکتبه الحیاه.

2.       2.                . ابن سینا، قانون در طب، کتاب پنجم، ترجمه عبدالرحمان شرفکندی، سروش، 1367ش.

3.       3.                . ابنندیم، الفهرست، ترجمه محمدرضا تجدد، انتشارات اساطیر با همکاری مرکز بینالمللی گفتوگوی تمدنها، 1381ش.

4.       4.                . الگود، سیریل، تاریخ پزشکی ایران، ترجمه محسن جاویدان، شرکت بنی اقبال و شرکا، 1352ش.

5.       5.                . بوآلو، ژ.، کارنامه بیرونی، ترجمه پرویز ذکایی، تهران، وزارت فرهنگ و هنر، 1352ش.

6.       6.                . جشننامه ابن سینا، انتشارات انجمن آثار ملی، ج 2، 1344ش.

7.       7.                . خوارزمی، ابوعبدالله محمدبن احمد کاتب، مفاتیحالعلوم، ترجمه حسین خدیوجم، انتشارات علمی و فرهنگی، 1362ش.

8.       8.                . دایرهالمعارف فارسی، انتشارات فرانکلین، ج 2، 1356ش.

9.       9.                . رازی، ابوبکر محمدبن زکریا، الحاوی، ترجمه سید محمود طباطبایی، تهران، انتشارات جهان کتاب، ج 2، 1380ش.

10.     10.           . رامپوری، غیاثالدین محمد بنجلالالدین بنشرفالدین، غیاثاللغات، به کوشش منصور ثروت، تهران، امیرکبیر، 1375ش.

11.     11.           . زندگینامه دانشمندان اسلامی، انتشارات علمی و فرهنگی، ج 1، 1365ش.

12.     12.           . سرمدی، محمدتقی، پژوهشی در تاریخ پزشکی و درمان جهان، انتشارات سرمدی، ج 1، 1377ش.

13.     13.           . سزگین، فؤاد، تاریخ نگارشهای عربی، ترجمه و تدوین از مؤسسه نشر فهرستگان، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ج 3، 1380ش.

14.     14.           . صفا، ذبیحالله، تاریخ ادبیات در ایران، تهران، انتشارات فردوس، ج 1، 2، 5 بخش اول.

15.     15.           . قفطی، تاریخالحکماء، به کوشش بهین دارایی، انتشارات دانشگاه تهران، 1347ش.

16.     16.           . معین، محمد، فرهنگ فارسی، مؤسسه انتشارات امیرکبیر، ج 5، چاپ چهارم 1360ش.

17.     17.            . نجمآبادی، محمود، کتابنامه طب سنتی ایران، دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی، 1374ش.