مزاج و طب سنتی

مزاج (طب سنتی)

مزاج، کیفیتی است در طب سنتی، که همانطور که در ذخیره خوارزمشاهی آمده است، از مخلوط شدن عناصر چهارگانه در بدن پیدا می‌شود و دارای ۹ قسم است. دانش شناخت مزاج، از مباحث مهم و بنیادین در پزشکی قدیم است (این دانش در اذهان عامه به «گرمی» و «سردی» معروف است). پیش از این با توجه به پیشرفت علم پزشکی مدرن در جهان، روش و اصول پزشکی قدیم مورد توجه خاص و طب بقراطی و ابن سینایی از مباحث درسی در دانشگاهای پزشکی بود. فعلا با جایگزینی پزشکی مدرن این روش، به ویژه در ایران تا حدی متروک گشته است؛ اما در بعضی از کشورهای آسیایی، مخصوصاً در پاکستان(لاهور)، هندوستان(بنارس)، فعلا نیز تدریس این روش طبی جریان دارد.. در پنجاه سال اخیر، با مطالعات تعدادی از پزشکان و دانشمندان، بسیاری از مباحث طب قدیم، بخصوص دانش مزاج‌شناسی رونقی دوباره گرفته و گروهی در صدد برآمدند تا با استناد به براهین عقلی و به شیوهٔ استقراء، نقش بنیادین دانش مزاج در مطالعات پزشکی، و نیز تأثیر شناسایی و تعدیل مزاج بیمار را در مسیر درمان، اثبات نمایند..

تعریف

پایه اساسی طب سنتی بر شناخت مزاج استوار است. مزاج‌ها از واکنش‌ متقابل اجزاء عناصر چهارگانه متضاد، بوجود می‌آیند. 

عناصر چهارگانه

عناصر چهارگانه (عناصر اربعه)، شامل آب، باد، خاک و آتش هستند.

از واکنش‌ این چهار عنصر دو نتیجه حاصل می‌شود:

1. مزاج معتدل.
2. مزاج نامعتدل.

همچنین گرمی، سردی، تری و خشکی مزاج حاصل قوای اولیهٔ عناصر است.

1. مزاج گرم (آتش).
2. مزاج سرد (خاک).
3. مزاج تر (آب).
4. مزاج خشک (باد).

انواع مزاج

مزاج‌ها نه قسم‌اند:

1. اعتدال مطلق، که ممتنع است و وجود ندارد.
2. چهار مزاج بسیط:
3. مزاج گرم.
4. مزاج سرد.
5. مزاج خشک.
6. مزاج تر.

چهار مزاج مرکب:

1. مزاج گرم و خشک.
2. مزاج گرم و تر.
3. مزاج سرد و خشک.
4. مزاج سرد و تر.

اگر مقادیر عناصر متضاد در ترکیب برابر باشد، مزاج حاصل به اعتدال خواهد رسید؛ ولی اگر نتیجهٔ به دست آمده از ترکیب مقادیر عناصر متضاد در حد وسط نباشد، مزاج حاصل نامعتدل است. هر یک از مزاج‌های بسیط نماد کیفی عنصری از عناصر چهارگانه است.

انواع مزاج ها

در طب سنتی و نیاکان شانزده نوع مزاج داریم:

نوع ساده به چهارصورت است ( با فزونی یک قوه بر سه قوه ی دیگر)

1ـ سودا ( سرد و خشک)

2ـ صفرا ( گرم و خشک)

3ـ بلغم (سرد و تر)

4ـ دم ( گرم و تر)

نوع مرکب هم به صورت های دوازده گانه ی زیر است( با فزونی دو قوه بر دو قوه ی دیگر)

1ـ سودایی صفرایی ـ سودایی بلغمی ـ سودایی دموی.

2ـ صفرایی سودایی ـ صفرایی بلغمی ـ صفرایی دموی.

3ـ بلغمی صفرایی ـ بلغمی سودایی ـ بلغمی دموی.

4ـ دموی سودایی ـ دموی صفرایی ـ دموی بلغمی.